Czym jest pamięć?

Dzisiaj nie uważamy już, jak starożytni Grecy, że to dar najpiękniejszej z bogiń Mnemozyny. Czy jest to wewnętrzny zmysł duszy, jak uważano w średniowieczu – trudno powiedzieć.

Na pewno pamięć jest podstawą osobowości. Jesteśmy tym, czym jesteśmy dlatego, że pamiętamy. Pamiętamy kim jesteśmy. Pamiętamy siebie od dzieciństwa do chwili obecnej i wiemy, że my to właśnie my. Mimo, że ani jedna komórka naszego ciała nie jest tą samą komórką co w dzieciństwie.

Dzięki pamięci możemy też żyć i normalnie funkcjonować. Pamiętamy wcześniejsze doświadczenia, więc możemy podejmować właściwe decyzje.

Dla nas, najbardziej użyteczną definicją będzie jedno z określeń naukowych: pamięć to złożony fenomen neurobiologiczny mający podłoże materialne. Ta definicja, choć trudna, jest ważna. Wynikają z niej praktyczne wnioski o kapitalnym znaczeniu.

Przyjrzyjmy się jednak najpierw, jak działa nasz mózg.
Informacje bombardują ludzki mózg z szybkością nawet 1000 Mb/s. Zdecydowaną większość tego nasz mózg ignoruje.
Obrabiając dane, które do niego dotarły, mózg pracuje z częstotliwością 100 – 300 Hz. To bardzo wolno, wolniej niż działa najsłabszy kalkulator. Później, rozsyłanie informacji do różnych części ciała, odbywa się z prędkością 10 Mb/s.

Jak to się dzieje, że mózg pracując tak wolno, osiąga tak wiele?
Mózg pracuje powoli, ale różne części kory są wyspecjalizowane i sprawnie reagują na sygnały. Zwłaszcza te, które mają znaczenie dla życia organizmu. Poza tym, wiele informacji obrabianych jest równolegle. A co najważniejsze, istnieje pamięć, w której informacje są przechowywane i przetwarzane. Mechanizmy pamięciowe pozwalają skrócić i usprawnić proces pracy mózgu.

Jak działa pamięć?

Poprzez zmysły do mózgu docierają zewnętrzne wrażenia. Powodują one powstanie śladów pamięciowych. Ślad pamięciowy to zmiana w układzie nerwowym w mózgu. Zmiana w konstrukcji i ułożeniu sieci neuronowych. Więcej o tym w artykule Jak działa mózg.

W praktyce, ślady pamięciowe zajmują stosunkowo duży obszar.
W tej przestrzeni całe struktury neuronów tworzące sieci oddziałują na siebie, aktywując się nawzajem.
Różne obszary mózgu są aktywne przy zapamiętywaniu różnych rzeczy. Nawet inne ułożenie obiektu obserwowanego, powoduje inną pracę mózgu. Można to obserwować za pomocą techniki pozytronowej komputerowej tomografii emisyjnej (PET).

Oznacza to, że chwilowe pobudzenie powoduje powstanie, utrzymującej się przez pewien czas, zmiany fizycznej struktury mózgu! Jest to fizyczna reprezentacja doznania. Jednocześnie, jest to fizyczna reprezentacja pamięci roboczej.
Ślady te mogą zostać utrwalone, jeśli wrażenie powtarza się lub wiąże się z emocjami.

Pamięć krótkotrwała i długotrwała

Częściowo utrwalone ślady to pamięć krótkotrwała.
To, co jest w pamięci krótkotrwałej, może w różny sposób oddziaływać z tym, co jest w pamięci roboczej. Może też ulegać konsolidacji i zmienić się w trwałe ślady pamięciowe. Ślady te są trwałe, bo mają swoją reprezentację w fizycznym przekształceniu mózgu. W nowych lub inaczej zorganizowanych połączeniach między neuronami. Jest to pamięć długotrwała.

Pamięć długotrwała oddziałuje również z  pamięcią operacyjną. Informacje z pamięci długotrwałej są porównywane z informacjami z pamięci operacyjnej. I odwrotnie; umysł przeszukuje pamięć operacyjną, rozpoznaje i porównuje informacje z tymi, które zawarte są w pamięci długotrwałej.
Dzięki tej pracy ustalane są dane, na podstawie których podejmujemy decyzje. Dopiero wówczas następuje działanie.

W niej odbywają się podstawowe i złożone operacje umysłowe, np. rozwiązywanie problemu matematycznego. W niej też krótkotrwale przechowywana jest przetwarzana informacja.

Im sprawniejsza jest nasza pamięć robocza, tym większe są nasze możliwości intelektualne. Szybsza i efektywniejsza jest nasza nauka i praca.
Pamięć robocza to kluczowy, najważniejszy dla sprawności umysłowej zasób umysłu.

Pamięć robocza, podobnie jak pozostałe typy pamięci, formowana jest na bazie śladów pamięciowych w obrębie sieci neuronowej mózgu.
Im gęstsza i sprawniej działająca jest ta sieć, tym łatwiej i sprawniej myślimy, uczymy się i pracujemy umysłowo. A im sprawniej i intensywniej używamy umysłu, tym bardziej rozwijamy i usprawniamy sieć neuronów we własnym mózgu.
Szczegółowo przedstawione to jest w artykule Pamięć robocza.

Tak więc sami kształtujemy nasz mózg poprzez to, w jaki sposób i w jakim zakresie go używamy. I to jest wniosek o fundamentalnym znaczeniu!

Pamięć deklaratywna i proceduralna

Ze względu na jakość, wyróżnia się pamięć deklaratywną i proceduralną czyli operacyjną.
Pamięć deklaratywna to pamięć epizodyczna (pamiętanie faktów, wydarzeń) i semantyczna (pamiętanie reguł, zasad).
Wiedza w pamięci deklaratywnej jest łatwo osadzana, ale też stosunkowo łatwo ulega amnezji, czyli zapominaniu.
Pamięć proceduralna ujmuje to, jak coś robić; jak prowadzić samochód, jak posługiwać się mnemotechniką, jak pisać na komputerze.

Czy jest różnica między pamięcią deklaratywną i proceduralną?

Przyjrzyjmy się pisaniu na komputerze. Jeśli piszemy szybko, nie myślimy o tym, jak to robić. Umiejętność tę obsługuje pamięć proceduralna. Gdy zaczniemy myśleć, którym palcem nacisnąć klawisz, czyli gdy sięgamy do pamięci deklaratywnej, tempo pisania dramatycznie spada. Doświadczamy tym samym jednej z różnic między tymi pamięciami.

Pamięć proceduralna kształci się powoli i z trudem, ale to, co zapamiętamy, w zasadzie nie zapominamy. Kształtujemy ją przez wielokrotne doświadczanie tego, czego się uczymy.

Często informacje z pamięci deklaratywnej mylone są z wiedzą, czyli tym, co wiem i potrafię. To nie to samo. Jest tak, jak w popularnym powiedzeniu: „Nieważne co wiesz, ważne jest to, co potrafisz”.

Działanie pamięci

Pamięć działa najlepiej w pewnych, określonych warunkach. W pierwszej fazie, przy zapamiętywaniu wymagana jest czujność i uwaga. Nie zapamiętamy świadomie czegoś, na co nie zwróciliśmy uwagi. Dlatego, jeśli chcemy coś zapamiętać, musimy skierować na to swoją uwagę.
Sterując nią świadomie lub oddając sterowanie innej osobie, na przykład nauczycielowi – zainteresuje, ukierunkuje naszą uwagę i wesprze motywację - będzie nam łatwiej zapamiętać.

W drugiej fazie zapamiętywania informacje są opracowywane, przekształcane, konsolidowane. Wymaga to pewnego czasu i stanu spokojnego czuwania, relaksu. Dlatego, jeśli chcemy przyswoić wiedzę na dłużej, musimy dać sobie czas na jej konsolidację. Nie „używać” jej od razu, np. na egzaminie.

Z kolei przypominanie, czyli wydobywanie z pamięci wymaga nawiązania do jakiegoś kontekstu. Oznacza to, że przypominamy sobie tylko to, czego w danej chwili potrzebujemy. Nie jesteśmy w stanie przeglądać naszej bazy wiedzy tak, jak przeglądamy książkę kartkując ją.

Wiemy, że pamięć jest wzmacniana przez emocje.
Za emocje odpowiada układ podkorowy zwany układem limbicznym. Pobudzenie emocjonalne aktywuje jądro migdałowate i różne systemy hormonalne. Wskutek ich działania, łatwiej tworzą się ślady pamięciowe i łatwiej przechodzą one w ślady długotrwałe. W konsekwencji, szybciej i trwalej zapamiętujemy. Emocje to taki „dopalacz” dla pamięci.

Działanie pamięci kryje jeszcze wiele zagadek. Jednak podstawowe mechanizmy pamięci nie są już czymś nieznanym i tajemniczym. Nie są także czymś, co jest poza granicą naszego wpływu.
Jest dokładnie odwrotnie. To co już wiadomo o pamięci, pozwala ją w sposób celowy rozwijać i doskonalić. Pozwala też świadomie i efektywnie posługiwać się pamięcią.
Czy i jak to robimy, zależy wyłącznie od nas samych.