Amerykański psycholog Mikaly Csikszentmihalyi jest światowym autorytetem w badaniach nad motywacją, szczęściem i warunkami osiągania sukcesu.
W Polsce wydano m.in. jego rewelacyjną książkę: „Przepływ: psychologia optymalnego doświadczenia”.
Wnioski z jego badań nad motywacją u licealistów potwierdzają doświadczenia najlepszych nauczycieli. Wyjaśniają i poszerzają to „co każdy wiedzieć powinien”, jeśli chce skutecznie motywować innych i siebie.

Csikszentmihalyi, wraz z kolegami z Uniwersytetu Chicago, prowadził badania wśród uczniów szkół średnich przez pięć lat. Badacze stwierdzili, że część potencjalnie dobrych, obiecujących uczniów nie interesowały lekcje i nie mieli oni motywacji do nauki. Co więcej, przez dużą część lekcji nie chcieli wykonywać tego, do czego zmuszał ich nauczyciel.
Lekcje uczniowie oceniali jako nieciekawe i trudne. Jeśli podejmowali wysiłki, to nie po to by pracować, ale by prowadzić „gry” z nauczycielem. Zmusić go do obniżenia wymagań, odciągnąć od tematu. Gry i rywalizacja z nauczycielem były szczególnie intensywne w klasach o zróżnicowanym poziomie uczniów.

Na zajęciach dodatkowych uczniowie jednak pracowali i interesowali się tym co robią. Nawet zaskakiwali badaczy zapałem przy podejmowaniu i rozwiązywaniu zadań.
Zajęcia dodatkowe uczniowie oceniali jako ciekawe. Problemy, z którymi tam się spotykali – rozwiązywalne. Swój wysiłek byli skłonni skierować na pracę. Nauczycielowi łatwiej było rozbudzić zainteresowania i ułożyć właściwie relacje z uczniami.
W tych warunkach łatwiej też było o stan „przepływu” (flow) - stan szczególnie sprzyjający efektywnej pracy i osiągnięciom.

„Przepływ”, według Csikszentmihalyi'ego, to taki stan psychiczny, w którym jesteśmy skrajnie zaabsorbowani wykonywaną czynnością. To jest tak, jakbyśmy czytali super pasjonującą książkę czy prowadzili wyjątkową, całkowicie nas pochłaniającą rozmowę.

Przepływ pojawia się, gdy:

• podejmujemy działania zbliżone lub nieco przewyższające nasze możliwości,
• mamy jasne, wyraziste cele działania,
• otrzymujemy natychmiastową informację zwrotną dotyczącą oceny i skutków działania.
  

Poza tym, przy zadaniu odpowiednim do możliwości występuje równowaga między stopniem trudności zadania, a umiejętnościami. Wykonywana czynność staje się nagrodą samą w sobie. Ciekawy problem intryguje i absorbuje. Podejmowany wysiłek prowadzi do zaangażowania. Zaangażowanie przynosi satysfakcję już wtedy, gdy dostrzega się szansę sukcesu.

Gdy uczeń doświadcza niepokoju, czy stresu związanego ze zbyt trudnymi zadaniami, nie ma szans na przepływ. Podobnie, gdy się nudzi, bo zadanie jest zbyt łatwe.
Niekiedy uczniowie nie wiedzą po co robią to, co mają zadane. W niewielkim stopniu tym się interesują. Często mają świadomość, że na ocenę poczekają dłużej.
Czy można w takich warunkach liczyć na np. wzbudzenie pasji tworzenia? Chyba tylko na wzbudzenie „szewskiej pasji”.

Uczeni wyodrębnili trzy sposoby pomagające nauczycielom wyzwolić u uczniów „przepływ”.

Pierwszy, to ciągłe poszerzanie wiedzy i rozwijanie swoich umiejętności przez nauczyciela. Mając wiedzę i entuzjazm łatwiej mu zarazić swą pasją uczniów.

Drugi, to dbanie o uwarunkowania, które pomagają uczniom w rozwoju motywacji wewnętrznej.
Rozwojowi temu sprzyjają: jak najmniejszy poziom konkurencji w grupie, zminimalizowane znaczenie ocen, stypendiów i innych zewnętrznych nagród, brak niepotrzebnych zasad, brak procedur biurokratycznych. Czyli, zmniejszenie znaczenia tego, co pomniejsza przyjemność i satysfakcję ze zdobywania wiedzy.

Trzeci, to kompetencje psychologiczne i pedagogiczne nauczyciela. Kompetencje, czyli nie to, co nauczyciel wie z tych dziedzin, ale to, co wie i potrafi stosować w praktyce.
Dobry nauczyciel nie tylko zna uczniów. Potrafi także dostrzec ich zmieniające się zainteresowania i w porę odpowiednio na nie zareagować.
Potrafi, według potrzeb uczniów, dzielić między nich swoją uwagę.
Potrafi umiejętnie i konsekwentnie poruszać się między pochwałą a krytyką, potrzebą interwencji a obserwacją.

Bardzo pomocne dla nauczyciela jest, według badaczy, zewnętrzne ustalanie standardów i zewnętrzne ocenianie. Pozwala to nauczycielowi funkcjonować tak, jak trenerom w sporcie.
Zawodnik nie wymusza na trenerze obniżenia standardów, nie prowadzi z nim zbędnych „gier” bo wie, że będzie test zewnętrzny – zawody. Wie, że obniżenie jakości treningu obróci się przeciwko niemu.

Zewnętrzna ocena jest także metodą na ułatwienie kreowania, sprzyjającej efektywności, więzi między nauczycielem a uczniami. Skłania uczniów do budowania co najmniej poprawnych relacji z nauczycielem. Tracą bowiem sens negatywne zachowania (manifestowanie nudy, przeszkadzanie), również te powodowane podejrzliwością wobec kolegów, gdy część klasy tworzy mocniejsze więzi z nauczycielem.

Wyniki pracy badaczy z Chicago mogą się przydać szczególnie wychowawcom, nauczycielom i rodzicom uczniów 14 – 16 letnich. Jest to okres szczególnie burzliwych przemian rozwojowych u nastolatków. Nakładają się tutaj dodatkowo: duża zmiana poziomu wymagań szkolnych, zaostrzenie zasad oceniania, publiczna ewaluacja osiągnięć, większy poziom rywalizacji. Czas ten jest również okresem krytycznym, w którym wielu uczniów rozwija niewłaściwe wzorce osiągnięć.
W efekcie łatwo o utratę poczucia pewności siebie, wiary we własne możliwości i zablokowanie drogi do osiągnięć w przyszłości.
Pokazywanie atrakcyjnych, wyrazistych celów, które są jednocześnie osiągalnym wyzwaniem, realizowanych z natychmiastową informacją zwrotną może bardzo pomóc uniknąć tych niebezpieczeństw.

Więcej o motywowaniu do nauki znajdziesz w dziale Motywacja w uczeniu się.